Devlet sanayıdeki bayrağı son 20 yılda özele devretti
Tozlu rafların arasından çıkan bir araştırma... ISO 1985 yılı 500 büyük şirket listesi. Liste son 20 yıllık büyük ekonomik dönüşümün en canlı kanıtı...

Tarihin tozlu raflarının arasından çıkan bir araştırma: İstanbul Sanayi Odası, 500 büyük sanayi şirketi araştırması. Üzerindeki tarih 1986. Yani 1985 yılının en büyük şirketlerine dair verileri içeriyor. Bir başka deyişle, geçen hafta yayınlanan listenin tam 20 yıl öncesine dair izleri barındırıyor...
Sanayiinin son 20 yıllık yolculuğu, Türkiye'nin ve ekonominin yaşadığı büyük dönüşümün en güzel izlenebildiği örneklerden biri... Türkiye'nin kapalı ekonomiden çıkıp serbest piyasaya geçtiği, ancak kamu ağırlığının hala yoğun olarak izlendiği yıllar. Türkiye KDV'yle yeni tanışmış, l dolar 552 TL ediyor. Türkiye'nin hâlâ kurtulmaya çalıştığı enflasyonun temellerinin de atıldığı yıllar. İSO 500'ün o dönemki yorumcuları, bu artışın kamu tarafından gelmesini eleştiriyor. "Zamlar kamudan geliyor, suç sanayiciye kalıyor" diye yakınıyor.
Özelleştirme hamlesi
Gelelim listenin detaylarına... En çarpıcı sonuç, elbette kamu ile özel sektör arasındaki farklılık... Listenin ilk 10 sırasında tek bir özel sektör şirketi bile yok. O zaman en büyük özel sektör şirketi olan Çukurova Elektrik ise kaderin garip bir cilvesi; 20 yıl sonra kamunun elinde.
500 şirketlik listede tam 94 kamu şirketi bulunuyor. Bugün baktığımızda ise bu sayı 15'e düşmüş durumda. Geçen hafta açıklanan listenin ilk 10'unda 2 milyar dolar üretimden satış ile sadece Elektrik Üretim A.Ş'nin yer aldığını görüyoruz.
İSO 500 araştırması, Türkiye'nin özelleştirme tarihinin kilometre taşlarını ortaya koyması açısından da önemli bir gösterge. Hala önemli bir tartışma konusu olan özelleştirmenin yol haritası, gecikmeli de olsa listenin detaylarına yansıyor. 2005'te satışların yüzde 7'si kamu kuruluşları tarafından gerçekleştirilirken, 1985'te bu oran yüzde 15.4'tü. Değişen sadece kamu kuruluşları sayısı değil elbette. 20 yılda yaşanan en çarpıcı değişim, Türkiye'nin 500 büyük sıralamasında birincilik tahtına oturan Tüpraş'ta yaşandı. Tüpraş o zaman da birinciydi, bu yıl da birinci. Ama bu yıl ilk kez Tüpraş bir özel sektör şirketi olarak tahta oturdu.
Ücret 6 kat arttı
Ekonomi büyürken, elbette sanayinin yaptığı işlerin hacimi de büyüdü. 1985 yılında Türkiye'nin 500 büyük sanayi kuruluşunun üretimden satışları toplam 26.4 milyar dolar olurken, bu rakam 100 milyar dolara çıktı.
Listenin o zaman da zirvesinde yer alan Tüpraş'ın üretimden satışları o dönemin kuruyla 3.7 milyar dolara karşılık geliyordu. Bugün özel sektörün aldığı Tüpraş, 2005'te 9.1 milyar dolarlık satışa ulaştı. 20 yılda üretimden satışlar, kârlılık ve ihracat karnelerindeki yıldız sayısı artarken, istihdam tablosu, kanayan yara işsizliğin de en büyük göstergesi. 20 yıl önce 500 sanayi kuruluşunun yarattığı toplam istihdam 646 bin 352 kişi iken, bu rakam 131 bin 710 azalarak, 514 bin 642'ye geriledi. İstihdam azalırken personel başına ücret artış dikkat çekici. 20 yıl önce personel başına ücret ortalaması 3 bin 9 dolar iken bu rakam 2005 yılında 18 bin dolara çıkti.
Aylin Löle/Vatan