Bu topraklardaki hatta dünyadaki ilk robotik cihazları, İslam bilgini Cezeri yaklaşık 9 asır önce Diyarbakır ve Cizre'de hayata geçirmişti

Burak ARTUNER 

Asıl ismi Ebu'l-İz İbni İsmail İbni Rezzaz El-Cezeri olan ve 1136'da Cizre'de doğan Cezeri, 1206'daki vefatına kadar İslâm dünyasının en önemli mucitlerinden biri olmayı başardı ve 21. yüzyılın teknolojisine öncülük etti.

SOYU ARTUKLU TÜRKLERİ'NE DAYANIYOR 

Soyu Artuklu Türkleri'ne dayanan bilim adamı, devrin Artuklu hükümdarı tarafından başkent Diyarbakır'a çağrılarak sarayda çalışması sağlanmış ve uzun yıllar verdiği emeklerin karşılığında "Çağın büyük bilgini" anlamına gelen "Bediüzzaman" lakabıyla anılmıştı.

MÜSLÜMAN RÖNESANSI

Günümüzde Şırnak'a bağlı bir ilçe olan Cizre, 12. asırda Diyarbakır sınırları dahilindeydi ve devrin doğu toplumlarında ilim ön plandaydı. İslâm alimleri fikirde, edebiyatta ve bilimde adeta dünyanın öncüsüydüler.

Matematikte ve astronomide Ali Kuşçu, ilk cebir kitabını yazan ve cebiri sistemleştiren Harezmi, astronomide Timur'un torunu Uluğ Bey tıpta İbni Sina Sina doğu toplumlarını aydınlatıyor, batıdaki bilginlere de ilham veriyorlardı. SIBERNETİĞİN BABASI KABUL EDİLDİ
Bilinen ilk robotik cihazları icat eden Cezeri, adını tarihe "Sibernetik biliminin babası" diye yazdırmış ve teknoloji üretiminde 21. yüzyılda dahi çalışmalarından faydalanılan bir âlim olmayı başarmıştı.

NELER YAPTI NELER 

Otomatik abdest alma makinesi, otomatik yüzen kayıklar, otomatik çalınan müzik aletleri, otomatik saatler, otomatik ikram makineleri ve sulamalarda kullanılmak üzere tasarladığı su çarkları ve su kaldıraçları gibi ilginç icatlarla robotik, otomasyon, bilgisayar ve sibernetik bilimlerinin önünü açan bilimadamı, tasarladığı makinelerinin estetik görünmesine de özellikle dikkat ediyordu. 

Bazı projeleri ölümünden yıllar sonra bazı  bilim adamları tarafından hayata geçirilse de, bazıları çizim aşamasında  kalmış ama çizimleri ile kendisinden sonraki bilimadamlarına fikir vermişti. Türk ve Müslüman dünyası tarafından yeteri kadar faydalanılamayan mucit, bütün çalışmalarını kaydedip resimlerle açıkladığı, "Kitabü'l-Camii Beyne'l-ilmi ve'l-amel En Nafi fi Sinaa-ti'l-Hiyel" yani "Zekâüstü Mekanik Cihazların Bilgisi Kitabı" ve "Kitab-ı Fi Ma-rifate'l-Hiyale'l-Hendesiyye" yani "Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar" adlı iki eser kaleme aldı.

Cezeri'nin pek çok icadına hayat verdiği yer Diyarbakır İç Kale'ydi.

Kısaca "Kitabü'l-Hiyel" diye bilinen eseri 1974'te bilim ve teknoloji tarihiyle ilgilenen İngiliz mühendis Donald Hill tarafından İngilizce'ye çevrildi. Batılılar'ın "El-Jazzari" (El Cezeri) diye tanıdıkları ve günümüzden yaklaşık 9 asır önce doğan ve yaşayan  büyük bilginin, devrin bilim dili olan Arapça yazdığı eseri ise, Türkçe'ye ancak 2002'de tercüme edildi.  

İşte onun eşsiz çalışmalarından birkaçı: 

SUYLA ÇALIŞAN OTOMATİK SAAT

Mucidin tavuskuşu görünümünde tasarladığı bu ålet, 24 saatlik sistemi esas alıyordu. Bir kap içerisinde dolu bulunan su,  kuvvetinden yararlanarak iç kısımdaki mekanik sistemin çalışmaya başlamasıyla tavuskuşunun gagasına akıyor, çarkı döndürmeye başlıyor ve su, tavuskuşunun gagasından diğer tavuskuşunun gagasına dökülüyordu. Saat sistemine göre sayısı hesaplanmış olan dişliler de su gücüyle döndürülüyor ve âletin çalışması sağlanıyordu.

Cezeri'nin Filli su saatinin çalışma prensibini gösteren grafik.

İNSANSIZ YÜZEN KAYIKLAR

Yine suyun düşme gücünden yararlanılan bu sistemde, en üstte bulunan depodaki su sırayla alttaki depolara akıtılıyor ve dişlilerin dönmesiyle birlikte, kepçeye benzeyen ve suyu çeviren mekanizma harekete geçiriliyordu. Bu işlem dişlilerin birbirlerini itmesiyle devam ediyor ve mecburen insan gücü gerektiren kürek çekme işi, sisteme monte edilen çarklar sayesinde otomatik olarak yapılıyordu.

OTOMATİK ABDEST ALMA MAKİNESİ

Suyun basıncından yararlanılan bu sistem, insan görüntüsü kazandırılarak robot haline getirilmişti. Su basıncı ile harekete geçen mekanizma, bir taraftan kadın görünümlü robotun elindeki testinin yavaşça eğilmesini ve suyun otomatik şekilde dökülmesini sağlarken, diğer taraftan robotun öbür elliyle havlu uzatmasına imkân tanıyordu. Kullanıcıların abdest almalarını sağlaması düşünülen sistem, bugün büyük alışveriş merkezlerinin lavabolarında kullanılan sensörlü musluk ve kâğıt havlu otomatlarına benziyordu. 

Abdest alma makinesi.

SICAK VE SOĞUK SU TERMOSU

Bundan yaklaşık 900 yıl önce yaşamış olan Cezeri, günümüzde kullandığımız termosların atası olan buluşunu aynı testi içerisinde hem sıcak hem de soğuk suyu muhafaza edebilecek şekilde tasarlamıştı. Testiye soğuk su konduğunda, soğuk su haznesi dolmaya başlayınca bir şamandıra yardımı ile giriş kapatılır ve su otomatik olarak sıcak su bölümüne yönlendirilirdi.

OTOMATİK MÜZİK ALETLERI

Bu makinede kadın robotların kollarına monte edilen dişliler, suyun gücüyle itilen kepçe görünümündeki kaldıraçların yardımıyla robotların kollarını harekete geçiriyor ve kolların deflere çarpmasıyla birlikte müzik yapılması sağlanıyordu. Cezeri, dişli sayısına göre hareketin ne kadar süre tekrarlanacağını hesapladığı bu mekanizmayı genelde kendi eseri olan otomatik gemilere yerleştiriyordu.

Otomatik müzik aleti.

OTOMATİK İKRAM MAKİNESİ

Cezeri, eğlence ve merasimlerde kullanılmak üzere su yahut meşrubat ikram edebilen bir robot tasarlamıştı. Bazı teknik farklılıklar olmasına rağmen çalışma prensibi abdest alma makinesine benziyordu. 

KALDIRAÇLAR

Kaldıraç çizimi.

Bilimadamı, birbirlerine bağlanan çarklar ve kepçeler ile suyun kaldırılmasını, bir yerden başka bir yere kolayca aktarabilmesini ve değirmenin döndürülmesini de sağlamıştı.

patronlardunyasi.com